Przedmoście Kalisz - część 3

Pisząc o przedmościu Kalisz, należy również wspomnieć o umocnieniach pleszewskiego 70 pułku piechoty na rzece Prośnie. Z racji tego, że pułk ten został czasowo odebrany 17 dywizji piechoty i przydzielony do 25 dywizji piechoty, przyjęte przez tą formację ugrupowanie było tak naprawdę wydłużeniem obrony Prosny.

 Dowódca 70 pp pułkownik Alfred Konkiewicz wspomina o wybudowaniu trzech schronów betonowych dla ckm, dwóch w Brudzewku i jednym w Jankowie (bez rozdziału o który Janków chodzi: Pierwszy, Drugi czy Trzeci).

Schron na 2 ckm-y w Brudzewku. Na drugim planie Prosna.

Kapitan Ludwik Stolarczyk z II batalionu 70 pp wspomina o trzech gotowych schronach plus czwartym w budowie. Dziś wiadomo o dwóch schronach na 2 ckm-y w Brudzewku. W 2017 roku fundacja „Walkiria” odkryła i odkopała płytę fundamentową schronu. Zlokalizowana jest ona w Jankowie Drugim. Byłby to wspomniany przez kpt. Stolarczyka czwarty schron w budowie. Nie jest znana lokalizacja trzeciego ukończonego w budowie obiektu. W okolicy Jankowa Drugiego i Brudzewka ludzie twierdzą, że gdzieś istnieje, ktoś go widział, niestety nikt nie jest w stanie pokazać go na mapie, ani jego zdjęć. W tym rejonie przygotowano przeszkody z drutu kolczastego, a w okolicy Łaszkowa i Brudzewka spiętrzono Prosnę.

„ W nocy z 29/30 sierpnia 1939 r. batalion (II – przypis własny) wymaszerował ze Zbierska w kierunku zachodnim, przez znane nam miejscowości do Jankowa. Tam nasza kompania otrzymała zadanie zajęcia stanowisk ogniowych (obronnych) na prawym brzegu rzeki Prosny, od mostu w Jankowie do miejscowości Brudzewek włącznie. Na odcinku kompanii były przygotowane rowy strzeleckie (okopy) oraz jeden żelbetonowy schron dla ciężkiej broni maszynowej. Żołnierze widząc tak poważne umocnienia polowe, czuli się moralnie podbudowani i pewni. W dodatku przed nami była rzeka Prosna, w której wody było po kolana, lecz w tym czasie zjawili się w Brudzewku inżynierowie oraz saperzy, którzy poczęli na prędce budować zaporę, celem spiętrzenia wody w rzece” - wspomina plutonowy Józef Depa z 6 kompanii II baonu 70 pp (za książką „Udział społeczeństwa ziemi kaliskiej w wojnie obronnej 1939 roku”.)

70 pp w nocy z 2 na 3 września został zluzowany na linii obronnej Prosny przez krotoszyński 56 pułk piechoty. Ten jednak obsadzał tutejsze umocnienia jedynie przed dobę, gdyż w nocy z 3 na 4 września cała kaliska dywizja ruszyła w kierunku przedmościa Koło.

Warto również wspomnieć o umocnieniach 56 pp pod Krotoszynem, bo i one były fortyfikacjami 25 dywizji piechoty. W lesie koło Leśniczówki Miejskiej znajdowały się dwa schrony drewniane z betonowymi stropami. W odróżnieniu od schronów z linii Prosny, w tym kaliskich, wzięły one udział w walkach (obrona Krotoszyna 1 września). Dziś te obiekty już nie istnieją.

Fortyfikacje z linii Prosny, zarówno te w Kaliszu, jak i Brudzewku i Jankowie, zostały opuszczone bez walki, bo tego wymagała aktualna sytuacja na froncie. Ktoś kiedyś powiedział, że fortyfikacja wcale nie musi być użyta w boju, aby spełnić swoją funkcję. Wystarczy że istnieje, bo tym samym odstrasza przeciwnika i ogranicza jego inicjatywę.

Pokrótce opiszę dokumenty inwentaryzacyjne schronów przedmościa Kalisz z 1964 roku. Sporządzone one zostały przez Wojska Inżynieryjne Dowództwa Śląskiego Okręgu Wojskowego. Wspomniane materiały z tabelarycznego zestawienia oraz mapy w skali 1: 100 000.

Mapka z naniesionymi schronami. Inwentaryzacja z 1964 r.

 Podczas inwentaryzacji schrony numerowano, w przypadku Kalisza, czterocyfrowym numerem. Takie numery zachowały się do dnia dzisiejszego na schronach nr 8 i 9 Przedmościa Kalisz, oraz na rosyjskim schronie ceglanym. 

Numer inwentaryzacyjny wewnątrz schronu nr 8 (ul. Wrocławska w Kaliszu).

Opis typu schronów uproszczono, opisując jako „schron bojowy na ckm”, czyli bez podziału na ich konkretne rodzaje. Ewidencja inwentaryzacyjna nie jest wolna od błędów. Schron ceglany z 1913 roku datowany jest na 1944 r (opisany jako typ bierny). W ramach ciekawostki dodam, że w Gminnej Ewidencji Zabytków miasta Kalisza ten sam schron rosyjski datowany jest na rok 1939. Chyba nikt z osób sporządzających te listy nie widział mapy stacji kolejowej w Szczypiornie z 1923 roku, na której ten zabytek jest zaznaczony. Wracając do przedmiotowej sprawy, interesująca rubryką jest ta z tytułem: „sposób wykorzystania”. Możemy się z niej dowiedzieć, że w 1960 r. przeprowadzono prace konserwacyjne schronów. Przy jednym ze schronów jest adnotacja, że wymaga remontu (uszkodzenie 10%). Patrząc na zaznaczenie na mapie, prawdopodobnie chodzi o schron nr 3. Nie bardzo rozumiem, o jakie uszkodzenie chodzi. Myślę, że brak przelotni, potraktowano jako uszkodzenie (sic!). Jeden ze schronów w Kościelnej Wsi, nosi statut zniszczonego, nie nadającego się do odbudowy. Nie jest zaznaczony na mapie, wymieniony jest tylko w tabeli. Myślę, że chodzi o schron na cmentarzu komunalnym w Kaliszu. Do 1963 r. te tereny należały do Kościelnej Wsi. A że inwentaryzacja z 1964 r. została przeprowadzona na podstawie tej z 1959, ktoś bezmyślnie przepisał lokalizację. Informacja ważna, że schron na cmentarzu już w latach 60-tych był zniszczony. Legenda mówiąca, że użyto za mało ładunków wybuchowych przy wyburzaniu schronu, aby nie zniszczyć okolicznych grobów, jest do bani, powtarzam to na każdej wycieczce. Zdjęcia z lat siedemdziesiątych tego schronu mówią dobitnie, że w pobliżu nie było grobów......a co dopiero w roku 1964 lub 1959.....Najbardziej interesującym zapisem jest, tu cytat:”Obiekty fortyfikacyjne VI pasa mogą być wykorzystane zarówno jako schrony bojowe i bierne (magazyny i schrony przeciwlotnicze).” Czyli co? W 1964 roku schrony Przedmościa Kalisz były obiektami wojskowymi, utrzymywanymi w sprawności (konserwacje, remonty) do ewentualnego wykorzystania w czasie wojny? Wow!!! Pod tabelą widnieje adnotacja, że obiekty są zalane wodą, częściowo zanieczyszczone ziemią i wymagają zabiegów konserwacyjnych. Minusem jest mapa w skali 1:100 000. Naniesienie schronów na mapę o takiej skali jest zwyczajnie nieczytelne i niepraktyczne. Na koniec podam trzy numery schronów, na ścianach których do dziś zachowały się numery. Są to: 2682 – rosyjski schron ceglany, 2688 – schron nr 8 Przedmościa Kalisz, 2684 – schron nr 9 Przedmościa Kalisz.

Na koniec ustosunkuję się do informacji o przedmościu Kalisz zawartych we wspomnianej na wstępie książce Zygmunta Roli: „Tajemnice wielkopolskich fortyfikacji”. Możemy w niej przeczytać, że przy próbie wysadzania schronu bojowego zlokalizowanego na cmentarzu komunalnym w Kaliszu, uszkodzono okoliczne nagrobki. Obiekt ten był już uszkodzony w roku 1964. Mówią o tym dokumenty inwentaryzacyjne. A w 1964 r. nie było jeszcze w tym roku cmentarza. Ponadto dysponuję zdjęciami tego schronu z 1977, na których widać, że w pobliżu nie ma żadnych nagrobków ( i nie mam na myśli ich usunięcie drogą wybuchu).

Zdjęcie z 1977 roku schronu zlokalizowanego na terenie obecnego Cmentarza Komunalnego w Kaliszu.

 Nawet na zdjęciach z 2000 roku, a umieszczonych na stronie www.schrony1939.fortyfikacje.pl widać, że w pobliżu nie ma jeszcze grobów. Pan Zygmunt Rola podaje również informację, że „resztki” tego schronu stanowią Ścianę Pamięci. Nigdzie indziej nie spotkałem się z tym określeniem, więc rozumiem, że sam nadał mu tą nazwę. Dalej w omawianej pozycji widnieje informacja, że na wyposażeniu schronów były karabiny maszynowe typu browning kaliber 7,95 mm. Chyba raczej kaliber 7,92 mm....Propagowanie nazwy Kaliska Linia Maginota przez autora, również nie oddaje prawdy historycznej z powodów opisanych wcześniej.

Zdjęcie schronu położonego przy Pogodnej 6 w Kaliszu. Okres II wojny światowej.

Z historii współczesnej fortyfikacji z linii Prosny warto zaznaczyć, że dwa schrony bojowe z Brudzewka zostały 1 września 2017 roku dopisane do rejestru zabytków, jako pierwsze obiekty wybudowane przez armię „Poznań”.

Część I felietonu o przedmościu Kalisz przeczytasz tutaj.

Część II felietonu o przedmościu Kalisz przeczytasz tutaj.